خبردرگذشت آقای تقی توکلی از بنیان‌گذاران کارخانه کبریت توکلی و پدر صنعت نوین ایران یکی از اخبار داغ آخر هفته گذشته رسانه‌های ایران بود. برند کبریت توکلی آن‌قدر در زندگی ایرانی‌ها جا خوش کرده که حتی ضرب‌المثل «کبریت بی‌خطر» از شعار تبلیغاتی این شرکت ابداع شده است.
تقی توکلی از نسل تکنوکرات‌های دهه ۴۰ خورشیدی که کمک کرد تا چرخ صنعتی کشور بچرخد، سرانجام در سن ۸۷ سالگی دار فانی را وداع گفت. او فرزند حاج علی عسگر توکلی مالک و بنیان‌گذار کارخانه کبریت توکلی تبریز، کارآفرین، بنیان‌گذار صنعت نوین آذربایجان و از بانیان اصلی صنایع مختلف مثل ماشین‌سازی تبریزبود. پسر و پدر خدمات بسیاری را برای صنعت کشور انجام داده‌اند.
تولد تا آغاز به کار
تقی توکلی در سال ۱۳۱۰ در تبریز دیده به جهان گشود. او که کوچک‌ترین فرزند خانواده بود میان مردم آذربایجان به‌عنوان موسس کارخانه ماشین‌سازی تبریز شهره است، کارخانه‌ای که در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی در منطقه غرب تبریز احداث شد. توکلی در ۶ سالگی توسط پدر تاجرپیشه‌اش به مدارس قدیمی راه یافت و سپس به تهران رفت و در دبیرستان البرز مشغول تحصیل شد. بعد از اخذ دیپلم، برای تکمیل تحصیلات راهی آمریکا شد و پس از ۵ سال تحصیل در رشته مهندسی مکانیک از دانشگاه نبراسکای آمریکا فارغ‌التحصیل شد و به کشور برگشت. او به مدت ۹ سال به‌عنوان اولین مدیرعامل درکارخانه ماشین‌سازی تبریز فعالیت کرد اما پس از انقلاب، از مسوولیت خود استعفا داد و در کارخانه کبریت‌سازی توکلی مشغول به‌کار شد.
خدمات در بخش خصوصی
توکلی به همراه پدرش علاوه بر احداث کارخانه کبریت توکلی خدمات بسیاری را به صنعت کشور انجام داده‌اند که از آن میان، می توان به راه‌اندازی اولین کارخانه برق خصوصی، احداث کارخانه نئوپان، فورمیکا‌سازی و نئوپان روکش‌دار اشاره کرد. جالب آنکه توکلی در سال ۱۳۴۲ به این فکر افتاد که با دورریز چوب های کارخانه کبریت سازی، کاری انجام دهد و همین موضوع به راه اندازی نخستین کارخانه نئوپان سازی و کابینت سازی منجر شد که دستگاه‌های آن از کشورهای آلمان‌شرقی، آلمان غربی و یوگسلاوی خریداری شد.
راه اندازی طرح های بزرگ صنعتی
هرچند تقی توکلی، کارآفرین و فعال بخش خصوصی بود، اما در دهه ۱۳۴۰ به همکاری با دولت در بخش طرح‌های بزرگ صنعتی دعوت شد و علاوه بر راه‌اندازی و اداره ماشین‌سازی تبریز و مس سرچشمه کرمان در تاسیس مجموعه‌های دیگری نظیر کارخانه‌های بلبرینگ‌‌سازی تبریز، ایدم، شرکت گسترش صنایع ریلی، کمپرسورسازی تبریز، پمپ ایران و تراکتورسازی نقش داشت.
مونتاژ یا انتقال دانش فنی؟
توکلی در زمان حیاتش درباره نوع رویکرد خود در پیشبرد اهداف کارخانه ماشین‌سازی تبریز و سایر فعالیت‌های صنعتی‌اش می‌گوید: هدف ما در صنعت مونتاژ نبود، بلکه آموزش نیروهای انسانی برای انتقال تکنولوژی بود. در نتیجه انتقال دانش و تکنولوژی در صنعت ماشین‌سازی با دقت بالا محقق شد. به یاد دارم آموزشگاه ماشین‌سازی را ۹ ماهه افتتاح کردیم. در زمستان سرد تبریز کار می‌کردیم که وقتی دیوار را می‌ساختند، گچ‌ها می‌ریخت. من می‌گفتم بسازید پولش را خودم می‌دهم. هیات دولت که برای دیدن آموزشگاه آمده بودند همه تبریک می‌گفتند که در مدت کوتاهی (آموزشگاه) ماشین‌سازی ساخته شده است. اما من گفتم کجایش را دیدید؟ هنوز اصل کارخانه مانده است.
سخت کوش و تشنه خدمت
توکلی در سال ۱۳۵۶شمسی زمانی که کشور با مشکل کمبود برق روبه‌رو بود، به وزارت نیرو دعوت شد و سرانجام پس از ۲۰ ماه، بدون دریافت حقوق دولتی کناره گیری کرد و به دامن صنعت بازگشت. در اواخر دهه ۱۳۶۰ زمانی که کارخانه کبریت‌سازی به ورشکستگی افتاده بود از تقی توکلی که در خارج بود دعوت شد که به ایران بازگردد تا کارخانه ورشکسته با ۴۱۰ میلیون تومان بدهی انباشته را دوباره احیا کند. مدیریت مجدد وی بر کارخانه پدری از بازگشت به وطن در سال 1369 تا هنگام فوت ادامه یافت.* همچنین در سال ۱۳۸۵ هجری‌شمسی از طرف فرهنگستان علوم جمهوری‌اسلامی ایران، به‌عنوان مهندس برجسته کشور انتخاب و مورد تجلیل قرار گرفت.
گذشته و حال صنعت
به نظر می‌رسد کالایی که حدود ٢٠٠سال از عمرش می‌گذرد، منسوخ شده باشد، اما جالب است بدانید کبریت هنوز نه‌تنها در بقالی‌های روستاهای دورافتاده ایران خریدوفروش می‌شود بلکه به فروشگاه‌های اینترنتی هم راه پیدا کرده است. کافی است در اینترنت جستجوی اندکی داشته باشید تا متوجه شوید بسیاری از فروشگاه‌های آنلاین از جمله دیجی کالا، کندو، بامیلو و خیلی از فروشگاه‌های اینترنتی هنوز کبریت می‌فروشند.
معاملات دیواری
علاوه بر مصرف معمول کبریت، بخشی از فروش کبریت در سایت‌هایی مانند دیوار مربوط به معاملات کلکسیون‌دارهاست. اگر به سایت‌هایی چون دیجی کالا و دیوار سر زده باشید، شاید تبلیغات خریدوفروش کبریت به چشم‌تان خورده باشد. کبریت‌هایی با قیمت‌های نسبتا بالا و برند‌های قدیمی یا خارجی که این روزها دیگر در بازار پیدا نمی‌شود. یکی از آگهی‌های دیوار برای یک کبریت خارجی اصل درحد نو با حدود نیم قرن قدمت، پیشنهاد فروش به مبلغ ١٠٠هزار تومان داده، هرچند بیشترین مبلغ پیشنهادی ٨٠ هزار تومان بوده است.
کبریت، کهن ترین رسانه تبلیغاتی
یکی از کلکسیون‌داران کبریت می‌گوید: کبریت نخستین رسانه تبلیغاتی در دنیا بود. یعنی در سوئد و انگلیس تبلیغ کالاهای صنعتی روی جعبه‌های کبریت چاپ می‌شدند. کم‌کم این روند به چاپ تصویر اماکن تاریخی، چهره‌های مشهور فرهنگی و هنری و حتی شعارهای مختلف نیز کشیده شد. بنابراین قبل از اختراع تلویزیون و رادیو از قوطی‌های کبریت به‌عنوان رسانه تبلیغاتی استفاده می‌شد؛ به تبع کبریت‌های قدیمی در سراسر دنیا تولیدات میلیونی داشتند. در ایران نیز از سال ١٣٢٥ تا ١٣٥٧ کارخانجات تولید کبریت بیشتر بودند و در آن دوره کبریت‌ها تنوع خیلی بیشتری داشتند. اکنون نیز در دنیا کبریت رسانه ای برای تبلیغات در رستوران‌ها و هتل‌ها به وفور مورد استفاده قرار می‌گیرد و حتی تولید کبریت را تحت الشعاع خود قرار داده است.
نوستالژی کبریت بی خطر
برند کبریت توکلی را خیلی از دهه شصتی‌ها در خاطرات‌شان به یاد می‌آورند. این برند آن‌قدر در زندگی ایرانی‌ها جا خوش کرده بود که حتی ضرب‌المثل «کبریت بی‌خطر» از شعار این کارخانه ساخته شد. کبریت توکلی نه‌تنها بی‌خطر بود، بلکه منشأ خیرات کثیر درصنعت ایران و دورسازی مخاطرات بسیار از زندگی کارگران پرشمارش طی چند دهه بود.اما حالا با درگذشت بزرگان خانواده توکلی و بحران جانشین پروری در یکی دیگر از کسب و کارهای کهن کشورمان باید منتظر ماند و دید که آیا پایان این نوستالژی هم فرارسیده است؟
آتش در تسخیر آذریها
کمپانی‌های تولید کبریت که از زمان ناصرالدین‌شاه به ایران وارد شده‌اند، همچنان در گوشه‌وکنار کشور نفس می‌کشند . در کشورمان، بزرگترین کارخانه‌های کبریت سازی مانند بسیاری از کالاهای مصرفی دیگر در شهرهای آذری زبان قراردارند، مثل شرکت های کبریت‌سازی ٢٩ بهمن توکلی و ستاره ممتاز در تبریز، مشکین در اردبیل و آذر ابهر در زنجان. در واقع، تبریزی‌ها، ابهری‌ها، اردبیلی‌ها و زنجانی‌ها بزرگترین تولیدکنندگان کبریت در ایران هستند.البته فعالیت این کارخانه‌ها همچون سابق نیست و با مشکلاتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند که مختص به این کارخانه‌ها و ایران نیست و شرایط آنها را به این سمت‌وسو سوق داده است،.
میزان مصرف کبریت در ایران و جهان
به گفته یکی از کلکسیون‌داران، حدود ٤٠ درصد از مردم هنوز به صورت عشایری و برخی در مصارف شهری از کبریت استفاده می کنند. برخی ازتولیدکنندگان کبریت می‌گویند: استفاده از کبریت در ایران منسوخ شده و فاقد صرفه اقتصادی ، بازدهی و ارزش افزوده است. طوری که کارخانه‌های کبریت‌سازی زیان‌ده شده و بخشی از ظرفیت تولیدشان را تعطیل کرده‌اند.البته شواهد نشان می دهد وضع تولید در سایر کشورهای جهان هم تقریبا مشابه ایران است ولی در کشور‌هایی چون هند و پاکستان کبریت هنوز کاربرد خود را از دست نداده و مردم این کشورها هنوز علاقه‌مند به استفاده از کبریت هستند.
اندازه بازار
براساس آمار گمرک در سال ۹۶ بیش از ۱۸هزار کیلوگرم خلال چوب کبریت از کشور چین وارد و موجب خروج حدود 64 هزار دلار ارز ( بیش از 2 میلیارد تومان) از کشور شده است. البته بیشترین حجم واردات در اسفند ماه صورت گرفته که می تواند به دلیل برنامه ریزی برای تولید در سال بعد باشد. چین تنها کشور صادر‌کننده خلال چوب کبریت به ایران است. اگر وزن یک قوطی کبریت را ٣٠گرم در نظر بگیریم، در یک‌سال حدود ٦٠٠هزار قوطی کبریت در ایران تولید شده است. هر قوطی کبریت ١٠ چوب کبریت دارد و به این ترتیب ٦ میلیون چوب کبریت در یک‌سال و در ایران استفاده می‌شود.
راه نجات صنعت
به نظر ما با توجه به ارزبری واردات خلال کبریت، تولید آن در ایران، جایگزینی آن با سایر محصولات ارزان تریا تغییر تکنولوژی تولید می تواند راه حل باشد. ولی یکی از تولیدکنندگان برای اقتصادی‌شدن تولید کبریت پیشنهاد می کند بجای تولید انبوه، کارخانه‌های موجود در ایران با هم جوینت شوند و به صورت مشترک محصولاتی تولید کرده و به بازاربفرستند. چون این کار علاوه بر بهره وری بهترمی‌تواند باعث حفظ محیط زیست هم بشود.
منابع : سایت های دنیای اقتصاد، انتخاب و ایسنا، مورخ 18 و 19 دی ماه 1397 با حذف و اضافات
منبع عکس: اینترنت، سایت تیم مشاوران مدیریت
* به روز رسانی1: منبع: هفته نامه تجارت فردا- مورخ 29 دی 1397
شماره 303 این هفته نامه اقتصادی 4 صفحه را با عنوان " تکنوکرات کبریت ساز" به موضوع آقای توکلی و افت و اخیز کسب و کار آنها در طول 100 سال اخیراختصاص داده است.
ارسال نظرهای شما :