بر اساس برابری قدرت خرید، اقتصاد هند یکی از پنج اقتصاد برتر جهان به‌شمار می‌آید. رشد اقتصادی متوسط ۸ درصد طی ۸ سال گذشته ی هند نزدیک به همسایه آن یعنی چین بوده و هندوستان را به یک ابرقدرت اقتصادی تبدیل نموده‌است. 

دیباچه

اقتصاد هند در سال مالی جاری مجدداً قدرت خود را بدست آورده و هم اکنون یکی از اقتصادهاي پیشرو در رهایی از بحران اقتصادي جهان محسوب میشود. مشوق هاي مالی قوي، تسهیلات مالیاتی، آغاز روند بهبود جهانی فضاي کسب و کار، بازگشت روحیه خطرپذیري و جریان عظیم سرمایه به داخل هندوستان از عوامل بسیار تأثیرگذار در پیشرفت اقتصادي این کشور بوده است. بدیهی است جهت حفظ رشد اقتصادی در بلندمدت، تداوم این روند الزمی است به همین دلیل توجه به زیرساختها و اصلاحات بخش کشاورزي همواره موردتوجه دولت قرارمی گیرد.

چشم انداز اقتصاد هندوستان

بر اساس شاخص های اقتصادی، هند یکی از برترین قدرتهای جهانی است. تولید ناخالص ملی این کشور طی سالیان اخیرحدود سه تریلیون دلار بوده که بدین ترتیب و براساس برخی منابع در رتبه پنجم اقتصاد جهان قرار دارد. با توجه به رشد شتابان فعلی، برآورد شده  تا سال 2030 اقتصاد هند از ژاپن پیشی خواهد گرفت. همچنین از لحاظ برابری قدرت خرید، هند در حال حاضر حائز رتبه چهارم جهانی است.

ساختار نیروی  کار

نیروی کارشبه قاره هند متمرکز بر سه بخش کلی بشرح زیر است:

در بخش کشاورزی 18  درصد

در بخش صنعت   27   درصد 

در بخش خدمات   55  درصد

همان طور که ملاحظه می شود بخش عمده نیروی  کار هندوستان مثل بسیاری از اقتصادهای پیشرفته در بخش خدمات مشغول بکار است و چنین ارزیابی  میشود که این روند در آینده هم ادامه خواهد داشت.

پیش بینی نرخ تورم 

مرکز همکاری هاي فناوری و نوآوری هند پیش بینی کرده است نرخ تورم  قیمت مصرف کننده  در سال 2021 میزان 12 درصد و در سال 2022 معادل 9 درصد باشد.

 مهمترین صنایع هندوستان

 اقتصاد هندوستان بسیار متنوع بوده و صنایع مختلفی مثل منسوجات، مواد شیمیایی، فرآوری مواد غذایی، استیل، تجهیزات حمل ونقل، سیمان، مواد معدنی، فرآوری نفت خام، ماشین آلات، نرم افزار، صنایع دارویی و کشاورزی را دربرمی گیرد.  محصولات کشاورزی و دامپروری، اقلام متنوعی مثل برنج، گندم، دانه هاي روغنی، کتان، کنف، چاي، نیشکر، حبوبات، محصولات لبنی و دریایی را شامل میشود.

اقتصاد دانش بنیان

اقتصاد مبتنی بر دانش در هندوستان موضوع تازه و جدیدی نیست. موفقیت هاي قبلی هند در زمینه علم، فلسفه، ریاضیات و تقویت علوم فضایی بوده است و هزاران سال این کشور به عنوان جامعه مبتنی بر دانش پیشگام تمدن بشری بوده است.  در روابط اقتصادي، هند در هزاره اول بزرگترین اقتصاد جهان را داشته و یک سوم تولید ناخالص داخلی دنیا را به خود اختصاص داده بود. با غلبه اقتصاد چین بر هند در قرن اخیر سهم هندوستان به 25 درصد کاهش یافت و سهم اروپای غربی هم به سرعت رشد پیدا کرد. دولت هند خیلی دیر موفق به اعمال تأثیرات انقلاب صنعتی در کشور خود شد اما امروزه سیاستگذاران براي تغییرروند رشد اقتصادی هند در بخش اقتصاد دانش بنیان در حال اجرای طرح های مهمی  هستند.

سرمایه گذاري در مسیر جدید توسعه 

 در حال حاضر کشور هند موقعیت بسیار مطلوبی براي تعیین مسیر توسعه آینده خود در اختیار دارد. مسیر رشد و توسعه هند به بخش دولتی، خصوصی و جامعه مدنی بستگی دارد. آنها با توجه به نیازهاي جامعه به درك مشترکی از اقتصاد موجود رسیده اند. شکی نیست که با توسعه سیاست گذاريها و راهبردهاي متمرکز، بهره برداري از علم و افزایش بهره وری اقتصادی و رفاه مردم این کشور از نظر اقتصادي پیشرفتهاي چشمگیري خواهد داشت. در این صورت هند میتواند رقابت در سطح بین المللی را بهبود بخشیده و با کشورهایی به رقابت بپردازد که در بخش اقتصاد مبتنی بر دانش، مسیر موفقی را طی کرده اند.

پذیرش اقتصاد دانش بنیان

 به نظر سیاست پژوهان و سیاستگذاران عرصه اقتصاد، اکنون زمان ٓان رسیده است که هند در مسیر اقتصاد مبتنی بر دانش تحولی اساسی در جهان ایجاد نماید. اقتصاد این کشور نیازمند ایجاد، انتقال و به کارگیري دانش براي رشد و توسعه بیشتر است که در مسیر درست حرکت قرار دارد.

اقتصاد دانش بنیان اغلب با صنایع مرتبط با فناوري هاي پیشرفته یا فناوری اطلاعات و ارتباطات ICT شروع میشود. همچنین این مسئله که اقتصاد مبتنی بر دانش چطور میتواند بهره وري کشاورزی، صنعت و خدمات را بهبود بخشیده و رفاه عمومی را افزایش دهد، نیاز به بررسی و کار بیشتري دارد.

 در هند افزایش بهره وري با تغییر اقدامات و فعالیتهاي زیستی در زمینه کشاورزي، صنایع وخدمات غیررسمی و تبدیل آنها به بخشهاي مدرن و فعالیتهاي جدید دانشی صورت می گیرد و در نتیجه باعث کاهش فقر  و ایجاد امکان دسترسی همگانی به محصولات جدید میشود. هند  با تقویت نقاط قوت خود در زمینه ایجاد و کاربرد دانش، بخش بزرگی از رهبری جهانی را در عرصه های گوناگون دردست گرفته است. روندی که براي بهره مندي اقتصادی بیشتر از تحولات علمی الزمی است و اجراي سیاست گذاريهاي مختلف و تغییرات سازمانی در جهت رشد سریع در اولویت کار قرار گرفنه است.

ظرفیتها و توانمنديهاي علم و فناوري هند

مزیت هند عواملی چون وجود افراد آموزش دیده و مسلط به زبان انگلیسی خصوصاً در رشته هاي علمی است، چیزی که کشور هند را به ایجاد تحول جهانی در زمینه اقتصاد دانش بنیان  قادر می سازد.

 هند با جمعیت پراکنده و زیادي که دارد ارتباطات و شبکه هاي علمی ارزشمندي همچون ثبات اقتصاد کلان، بخش خصوصی پویا، تشکیل اقتصاد مبنی بر بازار آزاد، بخش پیشرفته مالی وبانکی مدرن و زیرساخت علمی و فناوري گسترده را فراهم میکند.

 بعلاوه در سالهاي اخیر بخش ICT توسعه چشمگیري داشته است. هند در زمینه فناوري در وضعیت مطلوبی قرار داشته و به یک فراهم کننده خدمات نرم افزاری در عرصه جهانی تبدیل شده است. با این پیشرفتها هند میتواند از مزایاي تحول علمی بهره برداري نموده و عملکرد اقتصادي و کمک به رفاه عمومی جمعیت عظیم خود را بهبود ببخشد. بطورخلاصه عوامل موفقیت هندوستان در زمینه اقتصاد دانش بنیان عبارتند ازتقویت نظام اقتصادي و تحکیم سازمانی، پرورش کارکنان آموزش دیده و ماهر، ایجاد یک زیست بوم پربازده و غنی در زمینه نوآوری، ایجاد زیرساخت اطلاعاتی پویا و نظام پیشرفته دانش و فناوري میباشند.

وضعیت علم و فناوري در هندوستان

علاوه  بر میراث فرهنگی غنی،  کشور هند داراي پیشینه علم و فناوري درخشان نیز هست. سابقه علم و فناوري در هند به بیش از 5000 سال پیش باز میگردد و این روند هرگز متوقف نشده است. دستاوردهاي علم و فناوري در هند باستان در زمینه هاي ریاضیات، نجوم، پزشکی، کشاورزي، گیاه شناسی، جانورشناسی، شیمی پزشکی و متالورژی به شکل مستند وجود دارند. در آن زمان اروپا در دوران تاریک خود به سر میبرده است. در قرن نهم میلادی سیستم ده- دهی (اعشاری) اعداد از هند نشات گرفت. همچنین، مفهوم عدد صفر یکی از مشهورترین تعاریف شناخته شده ی منتسب به هند در دنیا می باشد.

نقش دانشگاه در صنایع دانش بنیان هند

تاکشیلا اولین دانشگاه رسمی دنیا به شمار میرود که 700 سال قبل از میلاد مسیح با بیش از 60 رشته مطالعاتی در هند تأسیس شده بود. دانشگاه هندی دیگری هم در قرن چهارم قبل از میلاد  با نام نالادا فعال و مرجع آموزشهاي مرتبط با رشد و توسعه اجتماعی بوده است. با تکیه بر این پیشینه و نیز بهره گیري از علوم جدید، اکنون هند به سرعت از نردبان ترقی بالا میرود تا تبدیل به یک کشور علمی شاخص شود.  به عنوان نمونه هند سومین کشور قدرتمند علمی و فنی جهان در زمینه پرتاب ماهواره است. چانداریان-1 اولین مأموریت هند به ماه بود. علاوه بر این هند در زمینه داروهاي جدید نیز موفقیتهایی را کسب کرده است که نمونه آن همان دستیابی و ساخت واکسن کرونا بوده است.

عملکرد اقتصادی هند از زمان آزادسازی بزرگ در سال 1991 چشمگیر بوده است و بخصوص از سال  2005 میلادی به بعد موردتوجه بسیاری واقع شده است. هند در کنار چین یکی از سریعترین اقتصادهاي رو به رشد یا نوظهور جهان وعضو گروه کشورهای بریکس می باشد که علاوه بر این دو کشور دارای اعضایی همچون برزیل، روسیه و سنگاپور می باشد. هندوستان تاب آوری اقتصادی خوبی را  در برابر فشار ناشی از رکود جهانی سال 2008 میلادی و پاندمی کرونا به نمایش گذاشته است.

بنا بر مطالعات انجام شده، رشد مستمر فناوری یکی از محركهاي رشد قدرتمند اقتصاد هند محسوب میشود. با وجود آنکه هند از جمله اقتصادهاي در حال توسعه محسوب میشود، سیستم علم و فناوري آن با کشورهاي توسعه یافته قابل مقایسه است. پیشرفتهاي تحقیق و توسعه در فناوري فضایی و توانایی پرتاب ماهواره، ارتباطات و اطلاعات  ICT، انرژی هسته ای، تحقیقات دارویی در زمینه کشف داروهاي جدید و تجاري سازي آنها و توسعه سریع  نرم افزارهای پیشرفته نمونه های محسوس  و قابل ذکر آن است.

نظام علمی دانش بنیان

نظام علم و فناوری به عنوان یک قدرت علمی در اقتصاد جهانی ظهور کند. درحالیکه سیستمهاي تحقیقاتی دولتی در امور فضایی، تحقیقات صنعتی شیمیایی و دارویی در میان دیگر پدیده ها از عوامل مهم در ایجاد سیستم نوآوری بوده اند، در سالهاي اخیر حضور بخش خصوصی و تحقیق و توسعه تجاري افزایش یافته است. از عوامل تسریع ظهور فناوري در هند میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

 بهبود رتبه هند در نمایه جهانی نوآوری

بنا به اعلام نشریه اکونومیست، رتبه هند در نمایه جهانی نوآوری براي 82 کشورمنتخب، به صورت مستمر سالی دو پله رشد داشته و  پیش بینی میشود تا پایان سال 2023 به این روند ادامه بدهد و به اهداف از پیش تعیین شده خود برسد.

برابري قدرت خرید

  برحسب برابری قدرت خرید، هندوستان دارای پنجمین اقتصاد بزرگ دنیا است. با این حال در مقام مقایسه، اندازه اقتصاد هند گرچه نیمی از اندازه اقتصاد چین است ولی با سرعت بالاتری در حال رشد بوده و پس از افزایشهاي 10 درصدي طی شش سال متوالی، در سالجاری حدود هشت درصد رشد داشته است. رشد تولید ناخالص داخلی GDP هند از 5 درصد در سال 2021 با میزان ثابت 9 درصد در سالهاي  اخیر افزایش یافته بود اما بدلیل رکود جهانی در سال 2021 به 7 درصد  و در سال 2022 به کمتر از 6 درصد رسید که البته در شرایط فعلی جهان تحسین برانگیز است.

تقسیم جمعیت بندی ثروت

شاهدیم که رشد اقتصادي هند به خصوص طی پنج سال اخیر جهش بزرگی داشته است. این عملکرد بسیار متقارن بوده و به نفع برخی مناطق یا گروههاي درآمدی خاص نیست.

 براي رشد اقتصادي فراگیرتر، دولت تأکید بیشتري روي دانش و فناوري دارد و بودجه اختصاص داده شده به این بخش طی برنامه های  پنج ساله توسعه اقتصادی را بطور چشمگیری افزایش داده است. دولت همچنین در تلاش است تا نواوری در بخش دولتی را به سمت اهداف اجتماعی و اقتصادي سوق دهد.

هند مطمئناً در زمینه تحقیقات فضایی، علوم زیستی و به ویژه در موارد دارویی زیستی و فناوري اطلاعات گام هاي بلندي برداشته است. اگرچه متخصصین داخلی همچنان در صدرتوجه مقامات محلی قرار دارند، اما حضور متخصصین خارجی در سیستم فناوري هند در حال رشد است. با توجه به رشد جمعیت هندوستان، چالش اصلی این کشور، سرعت بخشیدن به  بهبود کمی و کیفی کارکنان شاغل در واحدهای علم و فناوري خواهد بود. البته سیاستگذاران این مشکل را درك نموده و گام هاي محکمی براي اصلاح این وضعیت برداشته اند چرا که موفقیت آینده اقتصاد  هند در فناوري و نوآوری بستگی به موفقیت ایشان در اجرای این هدف دارد.

ترجمه از دکتر ستار مختار زاده با اندک حک و اصلاح

منبع مطلب:

ویکی پدیای فارسی، سایتهای داخلی و منابع خارجی بشرح زیر:

"Indian S&T Landscape", by International Science and Technology Directorate (ISTAD), Council of Scientific & Industrial Research (CSIR), India "UNESCO Science Report, India", Ch. 17- India, pp. 363-377 [3] "India as a Global Leader in Science", Science Advisory Council to the Prime Minister.